مهربان ما

بسیاری از ما هنگامی که واژه «انتقاد» را می شنویم، به اشتباه آن را، خرده گرفتن و اشکال تراشی از دیگران، معنا می کنیم. در این حالت اگر شخصی مورد انتقاد قرار گیرد، آن را به عنوان حمله به خود تلقی کرده و در مقابل آن ایستادگی خواهد کرد. اما براستی معنای صحیح «انتقاد» چیست؟

 «انتقاد»، یعنی نقد کردن. «نقد کردن» نیز به معنای بررسی لایه های پنهان و نامرئی است که از چشمان بسیاری پنهان است. بنابراین انتقاد از یک فرد باعث آشکار شدن یک لایه تاریک و مبهم از رفتار شخص مورد نظر خواهد شد و او را با نقاط ضعف و کاستی های خود روبرو خواهد کرد. در این میان «انتقاد سازنده» از یک فرد سعی در تغییر رفتار شخص مورد نظر دارد، و هدف آن بررسی نقاط ضعف و کاستی هاست نه خرده گرفتن و اشکال تراشی. انتقاد سازنده دقیق، صریح و بدون غرض است و اغراض شخصی، حزبی، گروهی و... در آن دخالت نمی کند.

 انتقادی سازنده است که پیامد آن تغییر رفتار منفی در شخص مخاطب باشد و دریچه ای به سوی شکوفایی خلاقیت ها و استعدادها و پیشبرد اهداف سازمان بگشاید.

انواع انتقاد

انتقاد سازنده: این روش در بسیاری موارد می تواند جنبه  ای سازنده و مثبت داشته باشد. اگر لحن انتقادکننده دوستانه باشد بیشتر موثر واقع شده و شنونده بدون آنکه مورد حمله قرار گیرد از معایب خود مطلع می  شود. بی تردید برای هیچکس خوشایند نیست که بشنود «بد غذا می خورید» و یا «در لباس پوشیدن بدسلیقه هستید.» برای آنکه انتقاد سازنده و موثر باشد منتقد باید مواردی را رعایت کرده و پرسش هایی را مطرح کند که هر یک از آنها در رساندن وی به هدف خود نقش مثبتی ایفا کند. این سئوالات می بایست محتوای اطلاعاتی را که لازم است مبادله شوند در برگیرد. همانگونه که گفتن و چگونه گفتن ارتباط نزدیکی با هم دارند، محتوا و شیوه انتقاد نیز برهم تاثیر گذارند. در تعیین محتوای یک انتقاد باید ابتدا از خود پرسید که از چه رفتاری می خواهیم انتقاد کنیم؟ این روش می تواند بسیار مفید واقع شود، زیرا از بکار بردن جملات کلی و کلمات پوچ و آزاردهنده ای چون «همیشه همین کار را می کنی»، «هیچ وقت به موقع نمی آیی» و جملاتی از این قبیل جلوگیری می شود. هنگامی که انتقاد از رفتار خاصی را با قاطعیت و به طور دقیق مطرح می کنیم، برای انتقاد شونده این امکان را فراهم می سازیم که منظور ما را به درستی درک کند. انتقادی که متوجه رفتار خاصی باشد می تواند منجر به گفتگویی دوجانبه شود تا اینکه به بحثی مبدل شود که حدود آن مشخص نیست.

- انتقاد غیرمستقیم: انتقاد می تواند به صورت غیرمستقیم بیان شود. برای مثال اگر طرف مقابل شما خصوصیت بدی داشته باشد، در خلال گفتگو به او بگویید: «به نظر شما آدمهایی که دارای این خصوصیت اخلاقی هستند، غیرقابل تحمل نیستند؟» این شیوه انتقاد باعث می شود که یک حس هوشیاری در وی بیدار شود و وی متوجه شود که دارای چنین مشکلی است. حتما این مثل را شنیده اید که می گوید به در می گویند تا دیوار بشنود. این یک مثال متداول در فرهنگ ما برای ابراز همین موضوع است.

- انتقاد همراه با تعریف و تمجید: در این روش ابتدا می توان به تعریف و تمجید ویژگی های ارزشمند فردی که مورد انتقاد است پرداخت. برای مثال «تو دختر خیلی باهوشی هستی.» پس از کاربرد یک مقدمه مناسب نظر انتقادی خود را بیان و سعی کنید آن را در پوششی از سخنان خوب و دلپذیر قرار دهید. البته منظور شما اصلا تملق گویی نیست بلکه نخست خصوصیات خوب او را گوشزد کرده و بعد انتقاد خود را ابراز داشته اید.

- انتقاد تهاجمی و صریح: رک بودن نشانه صراحت و صداقت است ولی همیشه برای مخاطب خوش آیند نیست، بخصوص اگر خیلی ناپخته بیان شود. این نوع انتقاد نه تنها هیچ نوع سازندگی در برندارد بلکه شنونده را هم در موضع تدافعی قرار می دهد. بهتر است که انتقاد با بکارگیری یک سیاست درست انجام شود.

- محکوم کردن: گاهی به جای انتقاد همراه با راهنمایی، انتقادکننده مخاطب را در یک دادگاه یک طرفه محاکمه و محکوم می کند. او به خود این حق را می دهد که در مورد دیگران اظهارنظر کرده و الگوی فکری خود را به وی تحمیل کند. اینگونه برخوردها نه تنها سازنده نیست، بلکه بسیار نامناسب است.

- انتقاد دیرتر از موعد: اینگونه انتقادات، زمانی صورت می گیرد که هیچ کمکی به رفع مشکل نمی کند. به عبارت دیگر زمان برای جلوگیری از خطا وجود ندارد. بر هیچ کس پوشیده نیست که انتقاد در چنین زمانی برای جلوگیری از تکرار اشتباه بوده و اگر تشخیص داده شود که تاثیری در آینده نخواهد داشت، بهتر است هیچگاه ابراز نشود

 

برخی از اصول انتقاد کردن

1) انتقاد در زمان مناسب: انتقاد سازنده زمانی موثر واقع خواهد شد که در زمان مناسب آن صورت گیرد; یعنی تا زمانی که شرایط حاکم بر محیط در زمان وقوع مشکل یا نارسایی از بین نرفته است، باید انتقاد کرد چرا که در صورت اتلاف وقت، انتقاد بی معنی خواهد بود و در نظر شخص مورد نظر، کم اهمیت جلوه گر خواهد شد.

2) انتقاد در مکان مناسب: اگر می خواهید از شخصی که نتیجه رفتار و اعمالش منفی است، انتقاد کنید، این کار را در محیط کار خود انجام دهید

و بهتر آن است که انتقاد در محل خلوت و به دور از چشم همکاران دیگر صورت پذیرد. این نکته را هم به خاطر بسپارید اگر در خارج از محیط کار از شخصی انتقاد کنید، ممکن است این انتقاد در نظر او کم اهمیت و گاها تهدیدآمیز تلقی شود.

3- انتقاد از روش کار نه از خود شخص: تنها از روش کار انتقاد کنید نه از خود شخص. چرا که با این کار خواهید توانست شخص مورد نظر را به تغییر رفتار و روش انجام کار وادارید.

4- انتقاد مبتنی بر واقعیت های عینی: به خاطر داشته باشید که بسیاری از انتقادها به آن دلیل رد می شوند که طرف مقابل فکر می کند بی ارزش است. وقتی شما از واقعیت ها برای طرح انتقاد استفاده می کنید، احتمال اینکه شخص مورد نظر، انتقاد شما را درک کند، بیشتر خواهد بود. بنابراین توصیه می شود مبنای انتقاد خود را بر پایه واقعیت ها قرار دهید و نه ادراک های ذهنی.

5- پرهیز از کنایه در انتقاد: اگر قصد آن دارید که از یک شخص انتقادسازنده کنید، از گوشه و کنایه زدن به شخص مخاطب جدا بپرهیزید چرا که این کار نشان دهنده آن است که شما از شخص عصبانی هستید نه از اینکه کار درست انجام نشده است. به همین دلیل مخاطب در جبهه مخالف شما جای خواهد گرفت و حتی اگر گفته های شما درست و منطقی هم باشد آنها را قلبا نخواهد پذیرفت.

6- پرهیز از افراط در انتقاد: در انتقاد کردن افراط نکنید،یعنی به شخص مخاطب نگویید که از همه کارهای او انتقاد دارید و هیچ یک از کارهای او مورد تایید شما نیست. برای مثال هیچ گاه نگویید: «مثل همیشه، شما کارتان را درست انجام نداده اید»، یا «هیچ وقت نشده است که به کار شما اعتماد کنم» یا «برای صدمین بار است که به شما می گویم....» چرا که این جملات می رساند که شما منصف نیستید و یا دقت نظر کافی در حل معضلات ندارید و در هر حالتی که شخص کاری را انجام دهد، شما باز از او انتقاد خواهید کرد. بنابراین در انتقاد کردن از واژه هایی مانند «همیشه»، «هرگز»، «هیچ وقت» و... کمتر استفاده کنید.

همیشه شنیده ایم و خوانده ایم که انتقاد اگر سازنده و مثبت باشد می تواند باعث پیشرفت انسان شود، ولی به طور معمول وقتی افراد با انتقادی مواجه می شوند فرصتی برای تشخیص سازنده بودن یا نبودن آن نمی دهند و خیلی سریع درصدد جواب دادن فرد منتقد برمی آیند. معمولاً اولین عکس العملی هم که نشان می دهند، دفاع از خودشان است. اما چه خوب خواهد شد اگر بتوانیم روحیه انتقاد پذیری را در خود افزایش دهیم و با روی باز انتقاد دیگران را پذیرفته یا دست کم بشنویم. همیشه و در همه جا ممکن است نسبت به اعمال ما انتقاد شود و این ما هستیم که باید با شیوه های گوناگون به آن انتقادپاسخ دهیم. البته به یاد داشته باشیم که شیوه پاسخگویی ما نشان دهنده شخصیت ما خواهد بود. پس وقتی فردی از ما انتقاد می کند خوب است ابتدا بکوشیم کامل به حرف های او گوش کنیم و همواره عکس العمل خود را به تعویق بیندازیم.

 معمولاً عکس العمل هایی که بدون فکر صورت می گیرند، زیاد مناسب نیستند. برای فکر کردن و کمی زمان گذاشتن برای آن، نفس عمیقی بکشید و اندکی در مورد موضوع فکر کنید. مثلاً اگر این انتقاد به صورت ایمیل به دست شما رسیده است، یک ساعت این ایمیل را به حال خود رها کنید و پس از یک ساعت با ذهن باز و راحت سراغ آن بروید و در صورت لزوم به آن جواب دهید. همچنین یکی از راههای داشتن حس خوب و در نتیجه، عکس العمل مناسب در تمام امور این است که در هر موردی( که اغلب مردم جنبه منفی آن را میبینند) ما جنبه مثبت را در نظر بگیریم. در مورد انتقاد ها نیز قضیه همین طور است. ممکن است حتی این انتقاد به نحوی بی ادبانه و نامناسب مطرح شده باشد، اما در این میان می توان چیزی ارزشمند پیدا کرد. مثل توصیه ها و پیشنهادهایی برای بهبود شرایط. بله می توان این انتقادها را فرصتی برای رشد و پیشرفت دید. پس وقتی فردی انتقادی را بیان می کند از او تشکر کنید. با این کار(تشکر کردن) می توانید از حالت تهاجمی او نیز کم کنید. همچنین به خود یادآوری می کنید که در این انتقاد تلخ، نکته مثبت قابل سپاسی نیز نهفته است.در ضمن پس از تشکر کردن و تلاش برای یافتن نکته مثبت انتقاد، به روال عادی به کارهای روزمره بازنگردید، اندکی درنگ کنید و بکوشید از همان لحظه، بهبود در کارها را آغاز کنید. البته این رفتار برای بسیاری از افراد سخت و مشکل است، چرا که آنها فکر می کنند از هر نظر کامل هستند. به خاطر داشته باشید  که هیچ کس همیشه بر حق نیست. ممکن است زمانی شما هم اشتباه منید و آن انتقاد، کاملاً درست و بجا باشد. پس دنبال موردی باشید که می توانید تغییر دهید و این تغییر را آغاز کنید.